Onlangs sprak ik een docent kunstvakken van een middelbare school. We spraken over zijn nieuwe klaslokaal en over het feit dat de kennis er van de muren droop. Want wat bleek: de kleurencirkel van Itten had een prominente plek in de ruimte waar hij dagelijks vertoeft. En dat is zo leuk van mijn werk: ik kom overal, leer veel over zeer uiteenlopende zaken en moet af en toe (soms vaak) graven naar ‘hoe het ook alweer zat’. En nu dus weer: kleurenleer. Spoileralert: de kleurenleer van Itten was niet helemaal 100% sluitend. Had ik dát geweten, dan had ik die theorie over kleur nooit zo verwarrend gevonden. Maar ook hier geldt: achteraf is heel fijn wonen.
Verf mengen
Je kent het vast nog, het kleuren mengen in groep 1 of 2 (toen ik uk was heette dat nog gewoon de kleuterschool). Als je de primaire kleuren blauw, rood en geel mengt, krijg je secundaire kleuren paars, oranje en groen. En ga je nog een stapje verder, dan krijg je de tertiaire. Ik vond het best leuk, dat mengen. En natuurlijk was het ’t allerleukste om alles door elkaar te gooien en er bruin van te maken. Bruin, lieve mensen, geen zwart. Ik kom hier later op terug.
Kleurenleer van Itten
We waren als kleuters eigenlijk gewoon bezig met de kleurenleer van Itten. Toen al wetenschappelijk bezig1 Johannes Itten was een Zwitserse docent, ontwerper én kunstschilder (1888-1967). Hij liet ons geloven dat je met rood, geel en blauw alle kleuren kunt maken.
Maar klopt het allemaal wel wat deze man ons vertelde? Want om eerlijk te zijn: ik kreeg eigenlijk nooit een mooi helder paars. Het groen werd nooit fel genoeg. En dat bruin he… Het was allemaal een beetje somber… En dat is logisch. Want als je echt felle frisse kleuren wilt krijgen, heb je andere kleuren nodig: felgeel, felroze en felblauw. De kleurenleer van Itten was dus theoretisch heel mooi, maar de praktijk is weerbarstig. Of anders gezegd: Itten zat er wetenschappelijk naast. En daarnaast baseerde hij zijn kleurenleer op kleuren door pigment. En wat het is: kleuren zien heeft alles te maken met licht en met hoe je ogen dat waarnemen. Bottom line: verf mengen is iets anders dan licht mengen. Klinkt logisch.
Kleuren zien: RGB
Om te kunnen begrijpen hoe het ‘mengen van licht’ werkt, maak ik even een uitstapje naar je ogen. Want in je netvlies zitten twee typen cellen die met kleur en contrast te maken hebben: kegeltjes en staafjes. De kegeltjes zijn belangrijk voor het waarnemen van kleuren. Er zijn drie soorten: kegeltjes die het rode waarnemen, kegeltjes die het groene waarnemen en kegeltjes die het blauwe waarnemen. Donkere en lichte tinten zijn het werk van andere cellen in je netvlies: de grijstintgevoelige staafjes. In het kort komt het hierop neer: het zien van kleuren is gebaseerd op het optellen van de primaire kleuren rood, groen en blauw (RGB). We noemen het daarom additieve kleurmenging. Hoe meer kleuren er met elkaar worden gemengd, des te lichter wordt de uiteindelijke kleur, totdat iets wit is (vertel dit NIET aan je kleuter). Een voorwerp krijgt kleur door weerkaatsing van het licht van zijn eigen kleur en het absorberen van de ander kleuren. De rode schoentje in de Efteling noemen we rood omdat de schoentjes het groen en blauw absorberen en de kegeltjes in je oog de teruggekaatste rode stralen opvangen. Blauwe slippers absorberen al het rode en groene en weerkaatsen het de blauwe naar je oog.
Maar wacht eens even? We hebben het hier over RGB, maar dan met de G van groen en niet van het geel van Itten. Huh? Groen was bij Itten nog een secundaire kleur en ineens mag ‘ie meedoen als primaire kleur? Ja, en dat heeft allemaal te maken met het feit dat RGB niet een kleurcode is voor verf, potlood of inkt, maar voor licht. Dus…. bent u daar nog?
Kleur, kleur, kleur
Gelukkig bestaat de wereld uit meer dan alleen rood, groen en blauw. En dat komt door menging van die primaire kleuren. Geel is een menging van de twee primaire kleuren rood en groen (vertel dit NIET aan je kind die lekker aam het verven of tekenen is). Een voorwerp dat alleen de blauwe lichten absorbeert en rood en groen naar je oog straalt, zie je dus als geel. Kortom: als je een beetje varieert met die drie primaire RGB-kleuren, dan krijg je heel veel andere kleuren.
Ik werk meer met beeldschermen dan met verf, dus ik kende die RGB-codering eigenlijk ook wel. RGB wordt namelijk gebruikt bij bronnen die zelf licht produceren. Denk aan je laptop, je ipad, de televisie en beamers. Het bewijs is snel te vinden. Kijk maar eens van heel dichtbij: je ziet dat puntjes in rood, groen en blauw worden gecombineerd tot kleuren.
Het RGB-model kent per kleur 256 stapjes. Een beeldscherm kan dus 256 verschillende rode kleuren, 256 groenen en 256 blauwen produceren die tezamen 256 x 256 x 256 = 16.777.216 verschillende kleuren maken. In computerprogramma’s vind je vaak een kleuraanduiding met een hashtag (#). Dit zijn HTML-codes die net wat makkelijk communiceren dan hele lange getallen.
Kleuren afdrukken: CMYK
We gaan weer even terug naar het tekenen, verven. Daar gaat het dus weer anders. We leerden net dat hoe meer rood, groen en blauw je toevoegt, hoe lichter de kleur werkt. Nou, dát is op mijn papier wel anders als ik aan het kleuren ben. De kleuren worden steeds donkerder! En als ik groen met rood meng, dan krijg ik geen geel hoor, maar wel een soort van bruin. Precies! De kleur die je bij het Itten-mengen op de kleuterschool ook kreeg. Conclusie: de kleuren rood, groen en blauw zijn dus niet geschikt om verf mee te mengen. Niet met je kwast en ook niet op de drukpers. Doe je printer maar eens open. Zie jij inktcontainers of cartridges met rood, groen en blauw? Of het rood, geel en blauw van Itten? Vast niet. Wat jij ziet is felblauw, roze, geel en zwart….Daar zit je dan met je kleuterschool-skills en nieuw verworven inzichten over de RGB-codering.
Felroze, felblauw, geel en zwart. Als je dit naar het Engels vertaalt, kom je uit op CMYK. Het CMYK-model wordt gebruikt voor het beschrijven van kleuren van objecten die zelf geen licht geven, maar die het licht van andere bronnen weerkaatsen. En toch hebben de kleuren veel te maken met het rood, groen en blauw van je beeldscherm of smartphone. Want daar waar de RGB-kleuren overlappen, ontstaan de kleuren cyaan, magenta en geel (yellow). Hoe meer je van een kleur gebruikt, hoe donkerder de kleur (en weet je nog: dat is bij RGB precies andersom. We spreken hier van een subtractieve kleurenmenging. Want het cyaan, magenta en geel ‘onttrekken’ licht aan de primaire kleuren rood, groen en blauw. Nog even over die K en CMYK: dat is de K van zwart (!). Die is erbij gepakt omdat je met C, M en Y geen zwart kunt maken (wel donkerbruin; denk weer even aan het kliederen in de kleuterklas) is die er aan toegevoegd. Met RGB kun je overigens wel zwart maken.
Babylonisch
De kleurenleer van Itten, het RGB-model, en de CMYK-indeling… ze reppen alle drie over primaire en secundaire kleuren. En een primaire kleur in de ene methodiek is een secundaire kleur in de andere. Voer je dus een interessant gesprek over kleur, zorg dan dat duidelijk is of je het over het additieve of het subtractieve mengsysteem hebt!
Beeldscherm en drukwerk
En dan nu de combinatie. Want gelukkig wordt er in deze online wereld nog steeds gedrukt en geprint. Maar wacht eens even: het beeldscherm werkt met RGB en drukwerk gaat in CMYK. Gaat dat dan wel goed? Het eerlijke antwoord: nee. Dat heeft heel veel te maken met de kwaliteit van de drukmachine, het papier dat je gebruikt én de kalibratie van je beeldscherm. Maar zelfs als je beeldscherm uitmuntend gekalibreerd is en je de gewenste RGB-codes gebruikt, dan nóg kan het misgaan. Het kleurenbereik van het RGB-model is namelijk veel groter dan dat van het CMYK-model. En daarom gaat CMYK een beetje schipperen. Helaas pakt dat vaak wat donkerder en doffer uit.
Kortom
Kleur bekennen. Het is niet altijd even makkelijk en het zal je na het lezen van dit verhaal niet verbazen dat er hele studies zijn gewijd aan kleur. We hebben het namelijk nog niet over kleur-tegen-kleur-contrast, complementair contrast en heel veel andere contrasten gehad. Om over verzadiging en helderheid maar niet te spreken.
Het is veel he? Deze recap helpt vast!
- RGB gebruik je voor alles wat wordt weergegeven op een beeldscherm; RGB-kleuren worden gemaakt met 3 kleuren licht
- CMYK gebruik je voor printen en drukwerk; CMYK-kleuren worden gemaakt met 4 kleurpigmenten
- RBG werkt op basis van additieve kleurmenging/ CMYK werkt op basis van subtractieve kleurmenging.
- Met RGB-kleuren kun je maximaal 16.777.216 verschillende kleuren maken.
- Met CMYK maak je heel veel kleuren maar minder dan 16.777.216.
- RGB omzetten naar CMYK gaat niet altijd goed. Oplette dus
- Het verf mengen op de kleuterschool was leuk, en het was logisch dat je kleuren een beetje somber waren; had je CMYK gebruikt, dan waren je kindertekeningen nóg vrolijker geweest!
Automatisch Mindfood ontvangen? Abonneer je op de nieuwsbrief van Mindmatterz, dan blijf je automatisch op de hoogte!